«بیش از ۸۰۰میلیون نفر در جهان یا در زاغه‌نشین‌هایى که از آهن‌پاره، چوب و گل ساخته شده زندگى می‌کنند یا اصلا پناهگاهى ندارند. این رویاى من بوده که براى مشکل مسکن این افراد فکرى کنم.» این سخنان زنده‌یاد نادر خلیلی، معمار سرشناس ایرانی و مبتکر خانه‌های ساده خاکی با روش‌های سنتی ایرانی است که با زلزله‌ای که شب گذشته کرمانشاه را لرزاند و بسیاری از مردم و به‌ویژه مردم روستاها را بی‌خانمان کرد، ارزش و رنگی دوباره می‌گیرند.
نادر خلیلی
نادر خلیلی، معمار ایرانی مقیم امریکا متولد ۱۳۱۵ در ایران و متوفی به سال ۱۳۸۶ در کالیفرنیا است که بیش از ۳۰ سال از عمرش را صرف پژوهش‌های متعددی در زمینه معماری خشتی ایرانی و خانه‌های ارزان‌قیمت کرد و شاید بیشترین نقش را در معرفی این نوع از معماری ایران به جهانیان داشته است. وی مبتکر خانه‌های سرامیکی موسوم به «گل تافتن» و سازه‌هایی است که خودش نام «اَبَرخشت» را بر آنها نهاده است. نادر خلیلی که تحصیلات و تجربیات خود را در ایران، ترکیه و امریکا کسب کرده است روند و حاصل تجربیات خود را در کتاب‌هایی بانام‌های «تنها دویدن» و «خانه‌های سرامیکی» که به انگلیسی نوشته و بعدها به زبان فارسی نیز ترجمه‌شده در سطح جهانی منتشر کرده است. کتاب‌های او چندین‌باره تجدید چاپ‌شده‌اند. از کتاب‌های دیگر او می‌توان به «پیاده‌روهای ماه» که کتابی است درباره سلوک عارفانه معماری در مسیر سنت و «رومی، فواره آتش» ترجمه بعضی اشعار مولانا و دیگری بانام «رومی، رقص با شعله‌ها» که گزیده اشعار مولاناست و همه به زبان انگلیسی چاپ و منتشرشده‌اند، اشاره کرد.
مهندس خلیلی پس از فارغ‌التحصیلی در رشته معماری در کالیفرنیا و کار کردن به‌صورت حرفه‌ای و رقابتی با سایر معماران هم‌دوره‌اش از اوایل دهه ۵۰ به معماری خاک گرایش پیدا کرد و به پژوهش و کاوش دراین‌باره پرداخت و به نتایج و ایده‌های ارزنده‌ای درزمینهٔ ساخت سازه‌های خشتی دست‌یافت. چنانکه ایده‌های او نه‌تنها قابل‌استفاده جهت ساخت سرپناه برای بی‌خانمان‌ها روی کره زمین، که برای ساختن سازه با استفاده از مصالح در محل، روی کره ماه نیز قابل‌اجرا به نظر می‌رسد.
خلیلی در سال ۱۳۶۳ برنده جایزه «تکنولوژی ممتاز» از انستیتو آرشیتکت‌های امریکا شد.
وی در همین سال از سوی ناسا (سازمان فضایی ملی امریکا)، برای ارائه رساله‌ای در اولین همایش ایستگاه‌های اقماری و فعالیت‌های فضایی قرن بیست و یکم (که در آکادمی علوم امریکا برگزار شد) دعوت شد؛ تا در آن در مورد گدازه سرامیک و گداختن سازه‌های خشتی در محل به سخنرانی بپردازد. طرحهای پیشتاز خلیلی جهت اسکان روی کره ماه بر اساس فلسفه کتایی عناصر چهارگانه (آب، باد، خاک و آتش) و معماری و شهرسازی سنتی کویری ایران چندین بار در کنفرانس بین‌المللی فضایی ارائه و منتشر شده است. او در سال ۱۹۸۴ طرح ساختار ماگمایی خودش را بر پایه سیستم گل‌تافتن و اَبَرخشت در سمپوزیوم ناسا ارائه کرد که بسیار مورد توجه قرار گرفت. خلیلی در سال ۱۳۶۶ از سوی سازمان ملل در «سال بین‌المللی سرپناه برای بی‌خانمان‌ها» و از سوی سازمان مسکن و شهرسازی امریکا در ارتباط با «برنامه خانه‌سازی برای بی‌خانمان‌ها» جایزه دریافت کرد. خلیلی در سال ۱۹۸۶ بنیاد گل تافتن و در سال ۱۹۹۱ موسسه هنرهای زمینی و معماری در کالیفرنیا را با هدف تدریس فلسفه و تکنیک‌های معماری خاکی خود در امریکا بنیان گذاشت. این موسسه پس از او نیز به فعالیت خود ادامه داده و مشغول بر پا کردن سازه‌های اَبَرخشت و خانه‌های سرامیکی در جاهای مختلف دنیا با روش مرحوم خلیلی است.
نادر خلیلی طبع لطیفی داشت و علاوه بر معماری سنتی ایرانی بسیار تحت تأثیر اشعار مولانا جلال‌الدین بلخی بود. به گفته خلیلی، مولوی به «وحدت وجود» معتقد بود و در اشعار خود از اینکه چگونه عناصر چهارگانه آب، باد، خاک و آتش از یکی به دیگری تبدیل می‌شوند به کرات سخن گفته است. خلیلی نگرش «وحدت» را در عرضه پناهگاه برای نیازمندان و طرح‌سازه‌های فضایی با هدف «تبلور شعر در معماری پایدار» به کار گرفت. روش‌های این معمار نامدار در معماری پایدار در مکان‌های مختلف دنیا بارها با موفقیت به اجرا درآمده و تحسین معماران ایرانی و خارجی را برانگیخته است. سازه‌های اَبَرخشت خلیلی مامنی برای جنگ‌زدگان جنگ عراق و کویت و زلزله‌زدگان پاکستان درآمده است. وی همچنین در دانشگاه‌های مختلف استادی دروس رشته معماری و مشاور هنرهای دستی سرخپوستان را نیز در کارنامه کاری خود دارد.
پایه و اساس ساختاری سیستم اَبَرخشت یا «سوپرادوب» بر کیسه‌های شنی با درازای قابل تنظیم قرار گرفته است. این امر از یک طرف با توجه به دسترسی کم دردسر به این مصالح، موجب آسانی در همه‌گیر شدن سیستم را فراهم کرده و از طرف دیگر باتوجه به انعطاف‌پذیری فرمی به طرح معماری، قابلیت مانور در زمینه شکل‌دهی انحناهای زیبا، موتیف‌های طبیعی و ساختار یکپارچه را بالا می‌برد. این همه به معنای توانایی استفاده از قالب و قاب برای شکل دادن، پیچ و تاب دادن فرم‌ها و بهره‌گیری از روند طراحی آلی یا ارگانیک در عین لحاظ شدن ویژگی‌های لازم به جهت سازه‌ای است. در یک کلام با روشی بسیار ساده ساختن یک خانه از دیوارها، سقف، پی و در کل آنچه «سفت‌کاری» می‌نامیم به طور کامل با این روش، قابل اجراست.
هرچند سازه‌های ابرخشت از مصالح سنتی استفاده می‌کنند اما قابلیت تطبیق بر اصول مهندسی سازه را دارند. از سوی‌دیگر فرم این بناها فضای خلاقانه جدیدی پیش‌روی معماران گذاشته‌است.
نحوه اجرا بسیار ساده است، ابتدا پلان یا نقشه خانه مورد نظر در ابعاد مطلوب تهیه می‌شود. برای این منظور، نادر خلیلی خود تعدادی نقشه با تعداد اتاق‌ها و قابلیت‌های متنوع را پیشنهاد می‌کند، ولی در نهایت طراح یا سازنده بنا در این زمینه در رها کردن خلاقیت آزاد است. بعد از انتخاب پلان، نوبت به پیاده کردن آن روی زمین مورد نظر برای ساخت می‌رسد، بعد از این مرحله، ردیف اول از اَبَرخشت روی پلان جاگذاری می‌شود. کیسه‌هایی که معمولاً به صورت استاندارد برای این هدف منظور شده‌اند در حین جاگذاری، با خاک مرطوب پر و کوبیده می‌شوند و با روش بنایی «زنجیره پیوست» (Running Bond) روی هم قرار می‌گیرند. در این بین، بین هر دو لایه از اَبَرخشت بعد از کوبش لایه پایینی، برای مهار کردن نیروهای کششی، دو ردیف سیم خاردار قرارداده می‌شود، هدف از این کار ایجاد نوعی‌سازه خودپشتیبان مقاوم در برابر نیروهای کششی است.
در حین اجرا هر جا لازم باشد در یا پنجره‌ای قرار گیرد، قابلیت استفاده از قالب در سیستم اَبَرخشت به کمک ما می‌آید و به‌راحتی با قراردادن قالب‌های مذکور (که بعداً برای نصب درگاه‌ها و پنجره‌ها برداشته خواهند شد) فضای خالی مورد نظر شکل می‌گیرد.
سرعت و ارزانی ساخت این سازه‌ها باعث شد که سازمان ملل علاقه زیادی برای به کار بردن این سازه‌ها برای ساختن پناهگاه‌های اضطراری جهت پناهندگان و کسانی که خانه‌های خود را در بلایای طبیعی از دست داده‌اند نشان دهد.
خلیلی به درخواست شهردار هسپریا در ایالت کالیفرنیای امریکا چندین ساختمان اَبَرخشت را در این شهر ساخته است. این سازه‌ها کاملاً منطبق بر مقررات زلزله‌سنجی و کدهای استاندارد ساختمان‌سازی در کالیفرنیا (که در نوع خود سختگیرانه‌ترین مقررات در این زمینه‌اند) بودند و در کوتاه‌ترین زمان ممکن و با ارزان‌ترین مصالح ساخته شدند. ایده خلیلی در اواخر دهه ۹۰ ساختن خانه‌ای مدرن برای طبقه متوسط بود که شامل سه اتاق خواب و دو گاراژ می‌شد که به خوبی به اجرا رسید و با این اقدام وی شهردار شهر هسپریا در مورد او گفت: «ما فکر می‌کنیم که این طرح‌ها مایه ایجاد انقلابی در صنعت خانه‌سازی است».
بعد از جنگ اول عراق و کویت خلیلی به درخواست دفتر امور پناهندگان و دفتر سازمان ملل متحد دست به ساخت چندین سازه اَبَرخشت زد. وی که در آن زمان در امریکا به سر می‌برد مهندسی ایرانی که با هدف آموزش همراه وی بود را آموزش داد و این مهندس ایرانی پس از بازگشت به ایران در اردوگاه بنی‌نجار در خوزستان ۱۴ سازه اَبَرخشت بر پا کرد که به تأیید مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن و سازمان ملل و کمیساریای عالی پناهندگی رسید.
این واحدها که هر کدام برای خانواده‌ای ۷ نفره در نظر گرفته شده بود تنها در ۶ روز ساخته و به بهره‌برداری رسیدند. در سال ۱۳۸۲ پس از زلزله بم خلیلی بر آن بود تا به قول خودش با ۱۰۰۰ سرباز و ۱۰۰ دانشجوی معماری و با ارزان‌ترین و سریع‌ترین راه یعنی سازه‌هایی با روش اَبَرخشت یا گل تافتن به بازسازی بم بپردازد. اما ایده‌اش از جانب مسئولان وقت آن زمان مورد توجه قرار نگرفت و معاون مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن ایده وی را ابتدایی دانست. این در حالی بود که وی پیش از آن طرح ساخت همین سازه‌ها را به صورت موفقیت‌آمیزی در اقصی نقاط ایران و جهان اجرا کرده بود. با این‌حال دولت پاکستان بعد از زلزله مهیبی که در سال ۱۳۸۹ اتفاق افتاد روش خلیلی را جدی گرفته و مجموعه‌ای بزرگ از بناهای اَبَرخشتی را زیر نظر موسسه هنرهای زمینی و معماری خاکی کالیفرنیا ساخت. نمونه‌های سازه‌های اَبَرخشت خلیلی مورد آزمایش شش ساله زلزله قرار گرفته‌اند که در مجموع مقاومت آنها ۶۰ درصد بیشتر از سازه‌هایی با معماری و مصالح معمول ارزیابی شده‌اند.
